Sgraffito na elewacji. Skąd pochodzi technika sgraffito? Jak powstaje sgraffito?
Sgraffito to popularna w Europie technika dekoracyjna malarstwa ściennego. Najczęściej była wykorzystywana do dekoracji elewacji budynków. Odwiedzając polskie miasta warto zwrócić uwagę na niesamowite sgraffita na fasadach wielu kamienic. Skąd pochodzi sgraffito? Na czym polega technika sgraffito?
Spis treści
- Czym jest sgraffito?
- Kiedy powstało sgraffito? Skąd pochodzi?
- Zaprawa wapienna do sgraffito
- Przygotowanie wzoru
- Jak powstaje sgraffito?
- Cudze chwalicie, swego nie znacie. Sgraffito w Polsce
Czym jest sgraffito?
Sgraffito to ciekawa i efektowna technika dekoracyjna, najczęściej spotykana na tynkowanych elewacjach budynków. Rzadziej była stosowana we wnętrzach – na ścianach lub sufitach. Warto wspomnieć, że sgraffitami wykorzystuje się również do zdobienia różnego rodzaju wyrobów ceramicznych, np. dzbanów, wazonów czy filiżanek. Technika sgraffita była także używana w historycznym zdobnictwie sprzętów i mebli.
Słowo sgraffito zaczerpnięto z włoskiego graffiar – skrobanie, zadrapanie. W architekturze sgraffitem określa się zarówno technikę nanoszenia dekoracyjnego wzoru w zaprawie wapiennej – przez skrobanie, jak i sam efekt końcowy zdobienia.
Nazwa techniki sgraffito może kojarzyć się z popularnym graffiti. Sztuka uliczna, którą obecnie wykonuje się farbami w sprayu, ma też swoje źródła w starożytnej technice wydrapywania słów na ścianach. Graffiti, które znamy z naszych ulic, polega przede wszystkim na malowaniu „z ręki” lub przy użyciu szablonów. Nie zapominajmy też, że w odróżnieniu od sgraffito, wykonanie graffiti bez zezwolenia jest uznawane w naszym kraju za akt wandalizmu.
Sgraffito wymaga nałożenia na ścianę co najmniej dwóch warstw tynku. Poprzez odsłanianie warstw wcześniej nałożonych powstaje dwu- lub wielobarwny wzór. Zazwyczaj wierzchnia warstwa jest jasna i stanowi tło dla motywu. To spod niej wydobywa się kolorowy wzór ze spodnich warstw w ciemniejszych kolorach – zeskrobując ją , gdy jest jeszcze świeża.
Kiedy powstało sgraffito? Skąd pochodzi?
Technika sgraffito znana była już w starożytności, ale jej szczytowy rozwój przypadł na okres od XV do XVII w. Szczególnie popularna stała się w okresie renesansu przy dekorowaniu fasad obiektów włoskiej architektury, m.in. w Wenecji, a później stosowano ją niemal w całej Europie.
Później z czasem o tej technice dekoracji fasad zapomniano, aż do połowy XIX wieku. Wówczas sgraffito odrodziło się w okresie secesji, głównie w Niemczech, a także Hiszpanii i Włoszech jako jeden z powszechnie wykonywanych elementów dekoracyjnych.
W XX wieku, w latach powojennych sgraffito było popularne w całej Europie Środkowej i Wschodniej, szczególnie w takich krajach jak Niemcy, Austria, Bułgaria i Polska, a później technika ta dotarła do wielu zakątków świata.
Dekoracje wykonywane techniką sgraffito mają różne formy – przedstawiają abstrakcyjne, geometryczne wzory, dekoracyjne motywy, a także scenki rodzajowe, postacie i ważne wydarzenia.
Obecnie sgraffito powraca do łask i jest doceniane zwłaszcza za unikatowe walory plastyczne i dekoracyjne. Dawne sgraffita często są poddawane renowacji, szczególnie te, które zdobią elewacje obiektów zabytkowych – kamienic czy pałaców.
Zaprawa wapienna do sgraffito
Dekoracje sgraffito wykonuje się w warstwach zaprawy wapiennej naniesionych na elewację.
Głównymi składnikami zaprawy jest czysty, drobny piasek rzeczny połączony z wapnem gaszonym. Taka mieszanka może być wzbogacana naturalnymi pigmentami odpornymi na działanie zasad, co pozwala uzyskiwać różne kolory tynku.
Dawniej tynk wapienny na elewacji nie chroniony przed czynnikami atmosferycznymi. W ten sposób wiele dekoracji ściennych sgraffito uległo zniszczeniu. W atmosferze jest coraz więcej związków węgla, które wraz z wodą opadową tworzą cząstki kwasu węglowego, powodującego degradację wyprawy tynkarskiej. Obecnie zjawisko to można ograniczyć podczas zabiegów renowacyjnych, stosując dodatkowe warstwy ochronne (krzemianowe lub woskowe, płynne szkło) lub osłaniając dekorację taflą specjalnego szkła konserwatorskiego.
Przygotowanie wzoru
W technice sgraffita konieczne jest sprawne wykonywanie wzoru. Trzeba go „wydrapać” zanim tynk zacznie wiązać i twardnieć. Dlatego wzór musi być zaplanowany wcześniej, najlepiej przygotowany w formie dokładnie opracowanych rysunków. Prostsze są powtarzalne, geometryczne dwukolorowe wzory – wykonuje się je zwykle w dwóch, różnokolorowych warstwach tynku. Motywy bardziej skomplikowane, wielokolorowe trzeba logicznie rozplanować nie tylko ze względu na większą liczbę kolorowych warstw tynku, lecz także ich kolejność umożliwiającą uzyskanie zaprojektowanego sgraffito.
Jak powstaje sgraffito?
Wykonanie sgraffito wymaga staranności, skupienia, ale i sprawności, by zdążyć przed związaniem tynku. Zwłaszcza w wersji wielobarwnej, gdy proces polega na nakładaniu kolejnych warstw tynków o odpowiednio dobranych kolorach. Najtrudniejsze jest jednak wyczucie odpowiedniego momentu nałożenia kolejnej warstwy. Jeśli tynk zostanie położony zbyt późno, warstwy się nie połączą się odpowiednio, jeżeli za wcześnie – warstwy tynku mogą się wymieszać, tworząc nieestetyczne smugi, a nawet zsunąć się ze ściany.
Po zatarciu zaprawy wapiennej i jej wyschnięciu przykłada się do niej papier (lub folię) z projektem wzoru w skali 1:1. Rysunek może być przeniesiony tzw. metodą przepróchy – kontur wzoru zaznacza się dziurkując karton zębatym kółeczkiem lub igłą, albo ostrym narzędziem – wtedy zostawia się ślad ciągły.
Po naniesieniu wzoru rozpoczyna się właściwe drapanie – sgraffito. W wybranych miejscach usuwa się wierzchnią warstwę zaprawy. W przypadku sgraffito wielobarwnego zdrapuje się warstwy aż do pożądanego koloru. Potrzeba tu dużej koncentracji, ale i odpowiednio szybkiej pracy, ponieważ nałożony tynk nadal wiąże i staje się coraz twardszy. Trzeba też usunąć luźne cząstki, np. cienką miotełką.
Do zdrapywania zaprawy używa się specjalnych narzędzi z różnymi końcówkami, jak np. pętelki metalowe różnej wielkości – mniejsze utworzą cienką linię, większymi można usunąć nawet kilkucentymetrowy fragment zaprawy.
Przeczytaj również:
- Nowe życie sgraffito. Zobacz odrestaurowane cztery warszawskie sgraffiti [Zdjęcia]
- Fasada budynku wielorodzinnego. Jakie materiały elewacyjne można wykorzystać? Przykłady realizacji
- Efekt cegły na elewacji? Jakie materiały elewacyjne imitują mur ceglany?
- Sudea we Wrocławiu – niezwykła metamorfoza dawnego kompleksu szpitalnego
Cudze chwalicie, swego nie znacie. Sgraffito w Polsce
Sgraffita, a także polichromie i inne elementy zdobiące głównie elewacje staromiejskich kamienic w Olsztynie, Lublinie, Poznaniu, Gdańsku, Warszawie, Białymstoku, Legnicy i wielu innych miastach to dekoracje unikatowe w Europie. Często są to efektowne wzory geometryczne, abstrakcje, scenki z życia lub znane postacie. Sgraffito zdobi m.in. ściany zewnętrzne zamku w Krasiczynie i wnętrze jego dziedzińca – pokrywa aż 7000 m2. Tutaj sgraffitowe dekoracje przedstawiają sceny biblijne oraz medaliony z popiersiami cesarzy, wizerunki polskich królów i sceny myśliwskie.
Wiele dekoracji w technice sgraffito powstawało w ramach rekonstrukcji zespołów staromiejskich w latach 50. i 60. XX w. Obecnie zapomniane lub zanieczyszczone sgraffita na elewacjach coraz częściej są zauważane, doceniane i poddawane pracochłonnej renowacji – niezmiernie cierpliwi i skrupulatni konserwatorzy dają im nowe życie.
